|
Zachar Prilepin – pierwszy raz w Polsce
|
Sańkja i jego autor debiutują w Krakowie
Zbliża się krakowskie spotkanie z zabójczo dobrym, działającym na czytelniczki i onieśmielającym wielu gości w prozie rosyjskiego pisarza – Zachar Prilepin pojawi się już dziś w Jaszczurach. Rozmowa z autorem „Sańkji” toczyć się będzie nie tylko wokół tytułowego bohatera i jego historii czy modeli współczesnej literatury rosyjskiej, ale też zahaczy o sprawy okiełznanej (idei) rewolucji, próby zrozumienia opisywanej Rosji – „ponurego kraju” nie (?) dla ludzi...
10 grudnia (środa), godz. 19.00
klub Pod Jaszczurami, Rynek Główny 8
Spotkanie poprowadzą Tomasz Charnas i Kacper Kutrzeba (SdPL)
AUTOR, AUTOR
Zachar Prilepin urodził się w 1975 roku w okolicach Riazania. Z wykształcenia filolog, z zawodu dziennikarz i pisarz, jest także aktywnym działaczem Partii Narodowo-Bolszewickiej. Służył jako kapitan specnazu OMON-u podczas operacji w Czeczenii w 1996 i 1999 r. Opublikował trzy powieści: „Patologie” (2005), „Sańkja” (2006) i „Grzech” (2007), opowiadania oraz wiersze. Jest laureatem rosyjskiej nagrody literackiej Bestseller Narodowy 2008 za powieść „Grzech”. Za „Sańkję” otrzymał Nagrodę Jasnej Polany oraz tytuł najlepszej powieści obcojęzycznej w Chinach. Była ona także nominowana do nagród: Rosyjskiego Bookera (The Booker-Open Russia Literary Prize) i Evriki w 2006 roku. Mieszka w Niżnym Nowogrodzie. Żonaty, ma trójkę dzieci.
WHITE RUSSIAN, BLACK RUSSIA (przypisy do życia)
W swojej książce z 2006 roku Zachar Prilepin sportretował synów rosyjskiej „gleby”, współczesnych rewolucjonistów, osieroconych intelektualistów, ekstremistów... – jak nazywa się członków Partii Narodowo-Bolszewickiej. (Faktycznie działają oni pod wodzą Eduarda Limonowa [właść. E. Sawienki] – pisarza, poety, polityka, dziennikarza – redaktora naczelnego gazety partyjnej „Limonka”, znanego w Polsce z książki „To ja, Ediczka”, a ucieleśnionego w powieści w osobie Kostienki). Autor podgląda i analizuje fenomen dzisiejszych młodych buntowników (poruszających się po przestrzeni bez mężczyzn-ojców lub „pod nieobecność mężczyzn”), aktywistów politycznych walczących o realizację swojej wizji ojczyzny. Próbuje ukazać przemiany w świadomości „nowego” pokolenia Rosjan. Tworzy narrację mogącą konkurować albo współgrać z naczelnymi rosyjskimi prozaikami jakich znają Polacy: Wiktorem Jerofiejewem („Rosyjska apokalipsa”, „Sąd ostateczny”), Wiktorem Pielewinem („Omon Ra i inne opowieści”), Władimirem Sorokinem („Dzień oprycznika”). Daje intelektualną i estetyczną alternatywę dla przekornych historii o zamachowcach Imperium (Zła) i mentalno-ideowej rewolucji młodych pokroju znanej już nad Wisłą „Alonki Partyzantki” Kseni Bukszy.
Oto ja
Autobiografizująca „Sańkja” przedstawia losy tytułowego chłopaka, ponaddwudziestoletniego Saszy Tiszyna, członka-bojówkarza opozycyjnej partii. Jest opowieścią o jego dojrzewaniu – zarówno duchowym, jak i politycznym, o przemianie chłopaka w mężczyznę, który zamykając księgę ze „scenami z prowincjonalnego życia”, wkracza w młodość/dojrzałość w brutalnej przestrzeni miejskiej, gdzie czeka walka o przetrwanie wśród (zło)wrogich sił. To też historia o zmierzaniu Saszy do Wielkiego Wydarzenia, które – jak chciałby bohater – zmieni na zawsze i jego, i Rosję.
Mać
Sańkja – tak głównego bohatera książki nazywają jego mieszkający na wsi dziadkowie. Jednak to zdrobnienie, sugerujące miękki charakter, może być mylące. Sasza jest agresywnym intelektualistą, członkiem „partii ekstremistycznej”, a wokół niego nie brakuje takich jak on, mądrych, gniewnych i kochających ojczyznę. W imię tej miłości wylewają na głowę prezydenta pomyje albo niszczą w trakcie manifestacji pół miasta. Prilepin próbuje pokazać, co kieruje tymi młodymi ludźmi – bo nie jest to ani chuligaństwo, ani młodzieńczy bunt, tylko ich prawda, wiara i nadzieja. I wielka miłość do „matki Rosji”.
„Sańkja” korzysta ze wzorca powieści rozwojowej, ale sięga też po tradycję realizmu rozliczeniowego – formalnie i duchowo jest bliska wielkim narracjom rosyjskim. Odnosi się jednak do dzisiaj odczuwanej (boleśnie) młodości, mówiąc o szorstkiej przyjaźni i szarej miłości, o obowiązku, poświęceniu. Na drugim planie widzimy zaś tonącą w błocie rosyjską wieś i nowe, „złote” społeczeństwo.
Krąg dusz, rosyjski duch a bies
Rosyjscy krytycy porównywali „Sańkję” do „Matki” Maksyma Gorkiego. Podobnie jak klasyczna powieść nadwornego pisarza Stalina i ta opowiadała im dzieje człowieka, który pragnie wysadzić świat, który zna. (Wielbiciele „Podziemnego Kręgu” nakręconego na podstawie „Fight Clubu” Chucka Palahniuka i tutaj doszukiwali się „zachodniokulturowych” analogii). W „powieści rewolucyjnej” Aleksieja M. Pieszkowa znaczącą postacią jest również (pozornie obecna jedynie w tle) matka. Niektórzy porównują Prilepina do Fiodora Dostojewskiego – psychologia postaci i gęsta, mroczna atmosfera przypomina im twórczość autora „Biesów” czy „Zbrodni i kary”. Inni wskazywali na Isaaka Babla („Armia konna”, „Dziennik 1920”) jako bliskiego współczesnemu autorowi klasyka prozy, gdyż Prilepin pisze inteligenckim rosyjskim a krótkimi zdaniami, zgodnie z Bablowską formułą, mówiącą, że „nic nie działa na czytelnika lepiej niż dobrze postawiona kropka”. Wśród nawiązań i intertekstualnych tropów pojawia się też „Młoda Gwardia” Aleksandra Fadjejewa.
Jak widać, wielu mógł mieć Rosjanin inspiratorów albo mistrzów. Zdaje się jednak – co potwierdza(ją) tłumacz(e) – że proza Zachara Prilepina najbardziej podobna jest do prozy... Zachara Prilepina. I to chyba wystarczająca rekomendacja. Bo Zachar Prilepin jest świetnym pisarzem. Nie tylko dla siebie!
INNE GŁOSY
Między „Biesami” Dostojewskiego a „Fight Clubem” Palahniuka – Zachar Prilepin portretuje współczesnych rosyjskich rewolucjonistów, wątpiąc jednocześnie w sens terrorystycznego buntu. Rzecz mocna, bezkompromisowa, męska i w dużej mierze autobiograficzna.
Postsowiecka Rosja w „Sańkji” jest krajem w agonii – wielkie miasta, niczym średniowieczne warowne grody, prowadzą własne, odizolowane życie. Prowincja, pozostawiona sama sobie, powoli umiera od wódki i ze starości. To również kraj bez mężczyzn. Bohaterowie powieści Prilepina to chłopcy, którzy nie mają ojców, jedynie zatroskane matki. A przy tym Rosja to również kolos na glinianych nogach – policyjny reżim dobrze odżywiony pieniędzmi ze sprzedaży ropy i gazu, zainteresowany wyłącznie własnym przetrwaniem, pozbywający się ludzi stawiających niewygodne pytania.
Czy można w takim świecie skryć się w jakiejś niszy i spokojnie żyć? A może jedynym sposobem na godną egzystencję jest bunt? Bunt dla samego buntu, bunt poświęcający się czystej destrukcji?
To właściwie odwrócone tezy z „Biesów” Dostojewskiego, który – przerażony własnymi przeczuciami – sportretował przyszłych bolszewickich terrorystów. „Sańkja” uderza zaś uderza właśnie umiejętnym usadowieniem się w rosyjskiej tradycji literackiej , choć jest to równocześnie powieść nowoczesna, ekspresyjna w swej lakoniczności, wściekła niczym „Fight Club” Chucka Palahniuka. Prielpin zresztą nie udziela łatwych odpowiedzi, skupiając się na relacjonowaniu losów Tiszyna, człowieka pełnego sprzeczności, niezdecydowanego, niepewnego siebie i ról, jakie oferuje mu los, rozpaczliwie poszukującego autorytetów, które będą w stanie zastąpić mu ojca. I Rosję.
Prilepina warto czytać nie tylko po to, by rozumieć, co dzieje się współcześnie na Wschodzie. To uniwersalna powieść inicjacyjna, która poddaje w wątpliwość sens owej inicjacji. Jednocześnie wartościowa i trudna, złożona, wielowarstwowa.
– Piotr Kofta, „Dziennik”
„Sańkja” jest powieścią o duchowym i politycznym dojrzewaniu młodego pokolenia. Bezpieczne obrazy dzieciństwa Saszy, spędzonego u dziadków na wsi ustępują zgiełkowi miasta, którego mroczna atmosfera przypomina Petersburg ze „Zbrodni i kary” Dostojewskiego. Tytuł ten przywołuje również doskonale zarysowana psychologia postaci ukazanych w powieści. Sam Sasza zaś, niemal jak Raskolnikow idąc ulicami miasta myśli: „Jestem mroczną pokraką (?) Mogę zabić”.
„Sańkja” to w szerokim wymiarze studium przeobrażania się chłopca w mężczyznę a próba wpisania własnego życia w przerażającą machinę historii staje się zarówno poszukiwaniem wiedzy o Rosji, jak i o sobie
– Piotr Huniewicz, Książka.net
Sasza Tiszyn, czyli Sańkja, tytułowy bohater powieści Prilepina wydanej właśnie po polsku, podobnie jak autor należy do radykalnej organizacji narodowo-lewicowej „sojusz stwórców”. Rosja pogrąża się w ideowym chaosie, jedynym klejem spajającym społeczeństwo jest władza używająca alternatywnie przemocy albo pieniędzy, by zapewnić sobie posłuch. Przemoc ma przemawiać do buntowników, pieniądze do liberałów i nuworyszowskiej, szybko mnożącej się burżuazji. W istocie jednak kraj gnije, tonąc w hektolitrach wódki, pozbawiony jakiejkolwiek idei. Odpowiedzią ma być rewolucja przygotowywana przez „sojuszników”.
Prilepin świadomie sięga po diagnozy stawiane od ponad stulecia przez rosyjską literaturę, wystarczy sięgnąć po Turgieniewa, który wprowadził do szerokiego obiegu pojęcie nihilizmu, czy Dostojewskiego z „Biesami”, by zobaczyć tematyczne podobieństwa. Są jednak też poważne różnice. „Sojusznicy” działają bez precyzyjnego planu, bez ideologii, bez celu, a ich walka jest pomieszaniem karnawału z bezpośrednimi akcjami zbrojnymi. Sańkja nie jest Stawroginem, lecz bohaterem tragicznym w epoce, kiedy tragedie nie kończą się już katharsis.
– Edwin Bendyk, „Polityka”
Takich książek się w Polsce teraz nie pisze, a może tylko nie wydaje. [...] Ale takie książki, jak „Sańkja” Zachara Prilepina kiedyś się u nas pisało i czytało. Tuż po odzyskaniu niepodległości. Pod piórem świetnych autorów trwała wartka wymiana wizji Polski przyszłości. Żeromski do dziś pozostał na liście lektur szkolnych, choć pewnie nie na długo. Prilepin do przedmaturalnych analiz w rosyjskich liceach pewnie nie trafi, lecz jego ideowy bildungsroman mógłby namieszać w gorących głowach postpionierskiej młodzieży. Nie tylko dlatego, że pisarz otwarcie wyraża swoje radykalne poglądy (na co dzień należy do partii narodowo-bolszewickiej). „Sańkja” to po prostu dobrze skrojona powieść, w której narrator i bohaterowie władają ekspresyjnym językiem, nieprzegadanym dialogiem, skrótowym opisem, prawdziwie wyrażając zwykłe ludzkie uczucia.
– Grzegorz Chojnowski
Nikt tak po mistrzowsku nie opanował sztuki cierpienia jak Rosjanie. Cierpienia na różne tematy, cierpienia na sto obcykanych do perfekcji sposobów. Cierpienia, które jest najlepszym tłem do pokazania histerycznej radości i woli życia. Zachar Prilepin wie, jak je przedstawić, w tej umiejętności zbliża się do poziomu wyśrubowanego przez Dostojewskiego, dlatego porównanie „Sańkji” do „Biesów” nie jest reklamiarską fanfaronadą. Ta proza jest znakomitą odtrutką na mdłe i letnie biadolenia zachodnich literackich ciot, branzlujących się uwierającą jałowością egzystencji białych śliskich robali w pleśniowym serze państwa nadopiekuńczego.
– Kazimierz Bolesław Malinowski, „Lampa”
Powieść Zachara Prilepina nie jest książką biograficzną, jednak przyglądając się życiorysowi autora „Grzechu” i „Patologii” i rysom charakteru Saszy, nietrudno zauważyć podobieństwa. Książka jest interesująca ze względu na to, że przybliża nam mentalność współczesnych rosyjskich (czy tak obcą?) wywrotowców, pozwalając przez chwilę spojrzeć na świat ich oczami.
– Łukasz Szatyłowicz, Wywrota.pl
FRAGMENT
Rozdział pierwszy
Nie wpuścili ich na trybunę.
Sasza patrzył pod nogi: oczy zmęczyły się czerwonymi płachtami i szarymi mundurami.
Czerwone migało blisko, dotykało twarzy, czasem woniało zapachem zleżałej tkaniny.
Szare stało za ogrodzeniem. „Poborowi”, identyczni, niewysocy, zakurzeni, ściskający ociężale długie pałki. Milicjanci z napiętymi, sinymi ze zdenerwowania twarzami. Nieodzowny oficer drwiąco i wyzywająco patrzył w tłum. Jego bezczelne dłonie – na górnej belce ogrodzenia oddzielającego demonstrantów od stróżów porządku i od całego miasta.
Kilku wąsatych podpułkowników – można było się domyślić obfitych brzuchów pod ich kurtkami. Gdzieś powinien być jeszcze pułkownik, najważniejszy i najdzielniejszy.
Sasza za każdym razem próbował zgadnąć, jaki tym razem będzie najważniejszy kierownik mitingu opozycji, odpowiedzialny za porządek. Czasem był to suchotnik, o ascetycznej twarzy, ze wstrętem ganiający otyłych podpułkowników. Czasem sam był jak podpułkownicy, tylko jeszcze większy, jeszcze cięższy, a przy tym – bardziej żwawy, bardziej energiczny, z częstym uśmiechem na twarzy, z mocnymi zębami. Zdarzał się jeszcze trzeci typ – całkiem malutki, niczym grzyb, ale błyskawicznie przemieszczający się za szeregami milicji na prędkich nóżkach...
Jak dotąd nie zauważył ani jednego właściciela pułkownikowskich gwiazdek.
Nieco dalej, za ogrodzeniem, brzęczały i piszczały samochody, bezustannie kołysały się ciężkie drzwi do metra, kłębili się zakurzeni bezdomni, ze skupieniem oglądając szyjki butelki. Człowiek z Kaukazu pił lemoniadę, obserwując demonstrację zza pleców milicjantów. Sasza przypadkiem napotkał jego wzrok. Kaukaziec odwrócił się i poszedł sobie.
Sasza zauważył stojące zaraz za ogrodzeniem autobusy, oznaczone herbem zębatego zwierza. Okna autobusów były zasłonięte, zasłonki czasem poruszały się. Ktoś tam siedział. Czekał żeby wyjść, wybiec, ściskając w twardej pięści krótką, gumową pałkę, szukając, kogo by tu uderzyć ze złością, z rozmachem i powalić na ziemię.
– Widzisz? – zapytał Saszę Wieńka, niewyspany, skacowany, z oczami rozpływającymi się jak rozgotowane pierogi.
Sasza kiwnął głową.
Nadzieja na to, że na demonstrację nie przybędzie specnaz , była niewielka i nie ziściła się.
Wieńka uśmiechał się, jakby z autobusu miały zaraz wylecieć biesy w ciężkich hełmach.
Sasza ruszył bez celu w tłum, który zagnano za ogrodzenie.
”Zebrali jak zadżumionych...”
Ogrodzenie zestawiono z dwumetrowych sekcji, wzdłuż których, w równych odstępach, stali ludzie w mundurach.
Wieńka poszedł w ślad za Saszą. Ich kolumna znajdowała się po drugiej stronie placu i już było słychać czysty głos Jany, ustawiającej chłopaków i dziewczyny.
Większość z tych ludzi, na których Sasza spoglądał i których trącał przechodząc, wyglądało brzydko i biednie. Prawie wszyscy byli nieprzyjemnie i wyraziście niemłodzi.
Zachowywali się, jakby byli skazani na zagładę, jakby tu przyszli ostatkiem sił i tu chcieli umrzeć. Na portretach, które przyciskali do piersi, widnieli wodzowie, a wodzowie byli ewidentnie młodsi od większości tych, którzy się tutaj zebrali. Migała miękko uśmiechnięta twarz Lenina, powiększony obrazek, który Sasza pamiętał z elementarza. Wypływała na podrygujących, starczych rękach spokojna twarz następcy Iljicza. Następca był w czapce i pagonach generalissimusa.
Wciskano im gazety, wydrukowane na cienkim papierze. Sasza odmawiał, Wienia odgryzał się wesoło.
Całe to wydarzeniem, jak zwykle, wywoływało mieszaninę żalu i tęsknoty.
Dwa-trzy razy do roku, kilkaset, może nawet kilka tysięcy ludzi zbierało się na tym placu, w jakiejś niewyjaśnionej pewności, że ich żałosne zgromadzenia przyczynią się do upadku znienawidzonej władzy.
Przez te lata, które upłynęły od burżuazyjnego przewrotu demonstranci zestarzeli się ostatecznie i nikogo już nie przerażali.
Cztery lata temu były oficer i co godne uwagi: filozof, mądrala, oryginał, Kostienko, po raz pierwszy sprowadził na plac tłum zuchwałych i złych młodzieńców, nie całkiem rozumiejących, co robią wśród czerwonych sztandarów i niemłodych ludzi.
Przez te kilka lat dzieciaki podrosły i stały się znane dzięki swym zuchwałym akcjom i głośnym zadymom.
Obecnie w partii Kostienki zebrało się tylu zawadiackich chuliganów, że wiec zdecydowano się opasać żelaznym ogrodzeniem. Żeby nie wychlusnęło...
Krzepcy staruszkowie, których mijali Sasza i Wienia, spoglądali na nich z zainteresowaniem, nadzieję i lekkim powątpiewaniem.
Na trybunie statecznie przytupywał deputowany patriotycznej frakcji parlamentarnej. Z daleka było widać jego różową, gładką twarz dobrze odżywionego człowieka, tak różną od twarzy tych, którzy stali obok – szarych i niespokojnych.
Deputowany był w czarnym palcie, drogiego kroju. Zdjął baranią czapkę i stał przed ludem z odkrytą głową. Ktoś z czeladzi, tłoczącej się za deputowanym, trzymał czapkę w rękach.
Pod trybuną rozwieszono transparenty z niedorzecznymi napisami, które nikogo nie mogłyby pobudzić do działania.
Sasza czytał, marszcząc się.
Nie pozwolili im wystąpić, tłumacząc się brakiem czasu i uprzejmie poprosili, żeby nie blokowali schodów na trybunę. Sasza, stojąc na przedostatnim stopniu, patrzył w górę na organizatora. Organizator demonstracyjnie udawał, że jest niezwykle zajęty:
– Chłopaki, dobra, następnym razem.
– A co tam z Kostienką? -już schodząc usłyszał Sasza basowy, wyraźny głos deputowanego. Deputowany zauważył czerwoną opaskę z agresywną symboliką na ręce Saszy i zadał to pytanie organizatorowi, który z ulgą odwracał się od Saszy.
– Siedzi – doniosło odpowiedź, w głosie dźwięczała nutka złośliwości, która zresztą, zniknęła w mgnieniu oka, gdy deputowany zabasował z rozdrażnieniem:
– Wiem, że siedzi.
– Mówią, że dostanie piętnaście lat – pośpiesznie i poważnie, już z troską o los Kostienki, dopowiedział organizator.
Przez te kilka chwil trwania tej rozmowy, Sasza stał bez ruchu, na stopniach wąskich schodów, zupełnie otwarcie podsłuchując. Stopień niżej czekała na niego starsza kobieta, która wchodziła na trybunę.
– No, zejdziesz, czy nie? – zapytała nieuprzejmie.
Sasza zeskoczył ze schodów na asfalt.
– W dole sobie pokrzyczycie – powiedziała już w ślad za Saszą. – Za wcześnie wam jeszcze na trybuny...
Wieńka, który czekał na Saszę na dole, domyślił się wszystkiego i o nic nie pytał. Chyba było mu obojętne czy puszczą ich na trybunę czy nie.
W kieszeniach Wieni przesypywało się kilkadziesiąt petard. Czasem wyciągał jedną i obracał przed twarzą, prawie jakby nie wiedział, co to.
– Masz ognia? – zapytał Wienia Saszkę.
– Mówiłem ci...
– Tak? – uśmiechnął się Wienia z zakłopotaniem. – A co mówiłeś?
Znów wyszli z tłumu do swojej, już sformowanej kolumny.
Jana, czarnowłosa, w krótkiej, gustownej kurteczce, z kapturem i rękawami obramowanymi futrem, chodziła wzdłuż szeregów, wykrzykując rozkazy. Miała niebieskie dżinsy, lekko rozdarte u dołu, wyglądała czarująco.
Sasza wiedział, że była kochanką Kostienko.
Tak, Kostienko siedział w więzieniu, pod śledztwem. Zawinęli go za zakup broni, ledwie kilku automatów, a oni, jego sfora, jego trzoda, jego wataha – stali nerwowymi szeregami, twarze w czarnych opaskach, czoła spocone, oczy oszalałe.
Niepojęci, dziwni, młodzi ludzie, wyłuskani po jednym z całego kraju, połączeni nie wiadomo czym, jakimś znakiem, karbem, postawionym na nich przy urodzeniu.
Gdzieś tu był Matwiej, który kierował partią podczas nieobecności Kostienki. Ale Matwiej dziś nie stał w kolumnie, obserwował z boku.
Jana podniosła megafon do ust i machnęła ręką.
Jej głos w mgnieniu oka rozpuścił sie w jednym krzyku, pozostała dźwięcząc jedynie pierwsza, warcząca, brzęcząca litera.
Sasza jeszcze stał obok szyku, szukając swojego miejsca, ale już jego młoda paszcza była rozdziawiona we wrzasku. Kątem oka widział gołębie, które przerażone zbiegały z asfaltu; nerwowo szarpiącego się oficera, stojących za ogrodzeniem „poborowych”, którzy od razu zaczęli chwytać pałki ociężałymi rękoma. – Sasza krzyczał razem ze wszystkimi i oczy jego napełniały się tą niezbędną dla krzyku pustką, która przez wszystkie wieki poprzedzała atak. Było ich siedmiuset i krzyczeli słowo „Rewolucja”.
– Tiszyn! – machnęli mu ręką. – Chodź tu!
Stanął w pierwszym rzędzie, na skraju, z lewej, razem z Wienią, którego skacowane oczy, jeszcze niedawno podobne do rozgotowanych pierogów, zrobiły się czerwone, prawie przypalone, jakby ktoś położył je na rozgrzanej patelni.
– Idź stąd babciu! – śmiał się Wienia.
Koło szeregu stała staruszka i kiedy szyk na kilka mgnień oka zamilkł, Sasza usłyszał jej głos, widocznie już nie pierwszy raz powtarzający jedno i to samo:
– Durnie! Prowokatorzy! Wasz Kostienko specjalnie poszedł do więzienia, dla sławy! Żydzi was tu ściągnęli!
Jana przeszła obok, nie zwracając uwagi na staruszkę – czarniawa, z twarzą jasną i otwartą, jak otwarte złamanie.
– Potępiona! – wykrzyknęła jej w twarz staruszka, ale Jana już sobie poszła, całkiem obojętna.
Babcia poryła ostrymi oczkami w szyku i znalazła Saszę.
– Żydzi ściągnęli – powtórzyła jeszcze raz. – Ty Żydzie! Żydzie i „Esesmanie”.
Ci, którzy stali z tyłu delikatnie pchnęli Saszę w plecy; szyk ruszył.
– Re-wo-lu-cja! – drżało i wibrowała na całym placu, zagłuszając bas na trybunie, rozmowy milicji przez radiostacje, głosy innych demonstrantów.
|
|
| |
